tarihçi, yazar, şair
Darülfünun Tarih Müderrisi
emekli yüzbaşı
1881 yılında İstanbul Beşiktaş’ta doğdu. Kethüda Ürgüplü Ahmed Ağa’nın oğludur. İlk öğrenimini Vişnezade İlkokulu’nda, orta öğrenimini Beşiktaş Askeri Ortaokulu’nda ve Kuleli Askeri Lisesi’nde gördü.
1898 yılında Harp Okulu’ndan piyade birincisi olarak mezun oldu. Küçük yaşta teğmen olduğu için kıtaya gönderilmeyip öğretmen sınıfında bırakıldı. Toptaşı ve Soğukçeşme Askeri Ortaokulları’nda 4 yıl süre ile Coğrafya Öğretmenliği yaptı. 1902 yılında Harp Okulu’na Fransızca, 1908 yılında tarih öğretmeni oldu.
Tercüman-ı Hakikat ve Millet gazetelerinde başyazarlık yaptı. 1909 yılında Genelkurmay Başkanlığı Yayın Şubesi’nde çalışırken Askeri Mecmua’yı yönetti. 1909 yılında kurulan Tarihi Osmani Encümenine üye seçildi.
Araştırma yapmak için bir kurulla birlikte Fransa’ya gitti. 1912 yılında Balkan Savaşı’nda Askeri Sansür Müfettişi oldu. 1913 yılında gözleri bozuk olduğu için yüzbaşı iken emekliye ayrıldı.
1918 yılında İstanbul Darülfünun Osmanlı Tarihi Öğretmenliğine, 1919 yılında Türkiye Tarihi Müderrisliğine atandı. Türk Tarih Encümeni’nde görev aldı. 1924-1927 yılları arasında bu encümenin başkanlığını yaptı. 1932 yılında I.Tarih Kongresi’ne katıldı. 1933 yılında üniversite öğretmenliğinde kadro dışı bırakıldı. 116 eseri vardır.
10 Ekim 1937 tarihinde İstanbul’da 56 yaşında iken zatürreden vefat etti. Mezarı Büyükada’da Tepeköy Mezarlığındadır.
HAKKINDA YAZILANLAR
AHMET REFİK ALTINAY VE GEÇMİŞ ASIRLARDA TÜRK HAYATI
Muazzez ALPBEK-Türkân POYRAZ
Sultan Abdülâziz’in vekilharcı Ürgüplü Ahmed Ağa’mn oğlu olan Ahmet Refik Alhnay, 1880 yılında İstanbul’da Beşiktaş’ta dünyaya geldi. Öğrenimini askerî okullarda tamamlıyarak 1898 de Harbiye’den mezun oldu. 1902 de Harbiye Mektebi’ne Fransızca öğretmeni, 1908 Meşrutiyetinin ilânından sonra aynı mektebe tarih muallimi tayin edildi.
Ahmet Refik Altınay, yazı hayatına Harbiye Mektebi’nde muallimlik yaptığı bu yıllarda başlamıştır. 1903 te mülâzım-ı evvel (= üsteğmen), I907 de yüzbaşı oldu. Aynı yıl içinde Millet gazetesinin başmuharrirliği vazifesini üzerine aldı.
Ahmet Refik Altınay, Askerî Mecmua yazarlığında, Balkan Harbi sırasında askerî sansür müfettişliğinde bulunduktan sonra, kendi isteği Üzerine yüzbaşılıktan emekliye ayrıldı. Fakat Birinci Dünya
SavaŞl Sırasında tekrar askerî vazifeye çağrıldı, Anadoluda ve İstanbul’da çeşitli vazifelerde çalıştıktan sonra İstanbul Darülfünunu tarih muallimliğine, bir yıl sonra da müderrisliğine (=profesörlüğüne) getirildi. Ahmet Refik Altınay, 1933 yılındaki Darülfünun ıslahatına kadar bu vazifede kalmıştır.
Demirbaş Şarl (= Kari XII.) hakkındaki eseri dolayısıyle, İsveç Akademisi tarafından mükâfatlandırılmıştır.
Merhumun asıl şöhreti, 1908 Meşrutiyetinden sonra, “Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı” serisinin ikdam gazetesinde yayınlanmasıyle başlar. Bu serinin ve bu tarzdaki diğer eserlerinin, memlekette tarihî eserler okumak zevkini yarattığı bir gerçektir. Ahmet Refik
Altınay, bu başarıyı, eserlerinin ilmî olmaktan çok popüler oluşuna borçludur. Bu bakımdan geniş bir okuyucu zümresine hitap edebilmiştir.
Ahmet Refik Aitmay çok ve çeşitli eser vermiş bir yazardır. Sayısı ı5o yi aşan eserleri arasında, okullar ve halk için yazılmış tarih kitaplarını, tercümelerini, makalelerini, askerlikle ilgili kitaplarını ve bu arada “Gönül” isimli şiir mecmuasını zikretmek mümkündür.
Son yıllarını sıkıntı ve zaruret içinde geçiren Ahmet Refik Altınay, 10 Ekim 1937 de Haydarpaşa Numune Hastahanesi’nde hayata gözlerini kapadı.
Bu yazımızda incelediğimiz “Geçmiş Asırlarda Osmanlı (Türk) Hayatı” serisi, Ahmet Refik Altınafm en tanınmış ve çok okunmuş kitaplarını ihtiva etmektedir. Bu seri 24 kitap olarak hazırlanmış
veya hazırlanması tasarlanmış, fatyat ancak 16 sı yayınlanabilmiştir.
Serinin adı 1-9 numarada “Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı”, 10 uncu kitaptan itibaren “Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı” dır. 10 uncu kitap olan Sultan Cem, 1923 te yayınlanmıştır. Osmanlı kelimesinin yerine Türk sözünün seride kullanılmaya başlanmasının sebebi
budur. Seriden yayınlanan 16 kitaptan bir kısmı iki, bir kısmı üç kere basılmıştır, iki kere basılan Tarihî Simalar, üç kere basılanlar Kabakçı Mustafa, Lâle Devri, Köprülüler (Mehmed Paşa, Fazıl Ahmed
Paşa), Tesavir-i Rical, Felâket Seneleti, Kadınlar Saltanatı (I.C.II.C.) dır.
Birden fazla basılanların basımları arasında, umumiyetle, hiç bir fark yoktur. Sadece 2. veya 3. bağım kayıtları, basım farkını belirtmektedir. Yalnız Lâle Devri’nde esaslı basım farkı mevcuttur. Bu hususta mühim bir not da, yeni bacımların hep aynı yıl içinde yapılmasıdır. Bu, eserlerin ne kadar çok okunduğunu göstermektedir.
Basılmış 16 kitap arasında 3 üçüncüsü olan Lâle Devri, “Tetebbuat-i Tarihiyye Sayfaları” seri kaydını taşımaktadır. Bu eserin üç basımına da bu seri kaydının konmasının sebebi anlaşılmıyor. Serinin yayınlanan kitaplarını’ arka kapaklarında, neşrolunacak olanların listesi bulunmaktadır.
Bunlardan Âlimler ve Sanatkârlarım.
dış kapağındaki listeye, göre, neşrolunacaklar şunlardır:
Orhan Gazi, Ocak Ağaları, ‘tarihî Menkıbeler, Tanzimat Devri, Akdenizde Türkler, Nevşehirli İbrahim] Paşa, Yıldırım Bayezid, Kara Mustafa Paşa, Hocalar ve Medreseler.
Ancak, bu liste, diğer kitapların arka kapaklarında, sıra bakımından, çok kere değişiktir. Bunlardan Orhan Gazi kitabının adı, diğer kitapların arka kapaklarındaki listede yoktur. Bizans Karşısında
Türkler ve Samur Devrindeki listelerde Tarihimizde Kadın Simaları isimli bir kitap bulunmaktadır ki, bu isim, Âlimler ve Sanatkârlar’daki listeden çıkarılmıştır. Bu değişikliklerden anlaşıldığına göre, Ahmet Refik Altınay, serinin yayınlanacak olan kitaplarının hepsini hazırlayamamış, listede sonraya koyduklarını herhangi bir sebeple önce tamamlayınca sırada zaruri olarak değiştirmeler yapmış, Tarihimizde Kadın Simaları adlı eserin hazırlanmasından da -ihtimal- tamamen vazgeçmiştir.
Serinin neşrolunan 16 kitabı şunlardır:
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı: 1
Tarihî Simalar
[İstanbul] 1331 Kitabhane-i Askerî. 136 S. 8° 1 plânş.
Konu: Paris’te Osmanlı sefirleri -Müteferrika Süleyman Ağa-
( Meşhur türediler- Cinci Hoca -Çalık Ahmed- Canım Hoca.
Not: Kitabın başında 2 sayfalık bir önsöz vardır. Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser aynı yıl içinde iki defa basılmıştır.
Bu iki basım arasında “ı.tabı”, “2.tabı” kayıtlarından başka hiç bir fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı: 2
Kabakçı Mustafa
[İstanbul] 1331 Kitabhane-i Askerî. 143 S.8°ı plânş.
Konu: Osmanlı ihtilâllerinin mahiyeti -îsyan reisleri- Kabakçı Mustafa- Ulema ve yeniçeriler -Selim-i Sâl:s devrinde sanat ve musiki
Siyaset-i hariciyye -Kabakçı’nm isyanı -Selim-i Sâlis’in hal’i —Türediler saltanatı —Alemdar.
Not: Kitabın baş tarafında 4 sayfalık bir “Mukaddime” vardır. Bibliyografya bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda üç defa basılmıştır. Bu üç basım arasında da basım kaydı farkından başka bir ayrılık yoktur.
Tetebbuat-ı Tarihiyye Sayfaları : 3
Lâle Devri
[1130-1143]. [istanbul] 1331 Muhtar Halit Kitabhanesi. 231. S. 8°
Konu: Onikinci asırda Osmanlılar —Ahmed-i Sâlis ve ibrahim, Paşa —Osmanlılar ve garp medeniyeti —Matbaacılık —Lâle merakı—
Şair Nedim —1143 isyanı—Patrona Halil —Mahmud-ı Evvel—Humbaracı Ahmed Ağa.
Not: Kitabın başında: “Muhterem vatanperver şairimiz Tevfik Fikret Bey’e” ibareli bir ithaf vardır. Bibliyograya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda üç kere basılmıştır. îlk iki
basım arasında basım kaydından başka fark yoktur. Değişik olan üçüncü basımın künyesi aşağıda verilmiştir.
Tetebbuat-ı Tarihiyye Sayfalar; 3
Lâle Devri
[1130-1143]. 3-bs. Istanbul 1331 Kitabhane-i -Askerî.
171 S. 8°. 6 plânş.
Konu : Onikinci asırda Osmanlılar —Ahmed-i Sâlis ve İbrahim Paşa —Matbaacılık —Istanbul Hayatı —Sâ’dabad —Lâle merakı—Şair Nedim —1143 isyanı ■—Patjrona Halil —Mahmud-ı Evvel— Patrona’nm akibeti.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Kitabın başında “Muhterem vatanperver şairimiz Tevfik Fikret Bey’e” İbareli bir ithaf vardır.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı : 4
Köprülüler
Köprülü Mehmed Paşa: (991-1072). İstanbul 1331 Kitabhane-i Askerî. 143 S. 8° 5 plânş.
Konu: Köprülü Mehmed Paşa -—Hayatı ve tabayii ■—Dinî siyaseti -—Köprülü ve ulema —Zamanında ulûm ve edebiyat —Anadolu ıslahatı —Erdel muvaffakiyatı —Siyaset-i hariciyyesi —Köprülü’nün son günleri.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda 3 kere basılmıştır., Basıfrılar arasında basım kaydı notundan başka bir fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı : 5
Köprülüler
Köprülü (Fazıl) Ahmed Paşa (1045-1087). [İstanbul]
1331 Kitabhane-i Askerî. 156 S. 8′ 3 plânş.
Konu: Köprülüzade Ahmed ¡Paşa —Hayatı ve tabayii —Avusturya seferi —Girit seferi —Karidiye muvaffakiyeti —Zamanında İstanbul ve Edirne hayatı —Ulûm. Ve edebiyat —Siyaset-i hariciyesi—
Lehistan seferi —Hatime-i hayatı.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda 3 kere basılmıştır. Basımlar arasında, basım kaydı farkından başka bir fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı : 6
Tesarir-i Rical
İstanbul 1331 Kitabhane-i Askerî. 139 5. 8°ı plânş.
Konu: Tarhuncu Ahmed Paşa —Osmanlılarda ilk bütçe tbşir Mustafa Paşa Şekavetten sadarete Mühr-i şerif uğrunda —Humbaracıbaşı Ahmed Paşa —Menfaat ve din.
Not; Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda 3 kere basılmıştır. Basımlar arasında basım kaydı farkından başka bir fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı: 7
Felâket Seneleri
[i094-111 o]: İstanbul 1332 Kitabhane-i Askerî. 188S.
8-3 plâns.
Konu: Kara Mustafa Paşa —ikinci Viyana muhasarası —Budin felâketi-Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa —Salankamin felâketi-ekân-ı devletin ihaneti —Zanta felâketi —Karlofça muahedesi.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarındadır. Eser aynı yılda 3 kere basılmıştır. Basımlar arasından Basım kaydından başka fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı: 8
Kadınlar Saltanatı
[699-1027]. I. C. İstanbul 1332 Kitabhane-İ
Askerî. 156 S. 8° 1 plânş.
Konu: Osmanlı sarayında Bizans prensleri —Türk kızları —Hurrem Sultan —Nurbanu Sultan Safîye Sultanın siyaseti Handan Sultan —Sultan Ahmed-i Evvel’in hasekileri.
Not; Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Eser, aynı yılda 3 defa basılmıştır. Basımlar arasında basım kaydı notundan başka bir fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Osmanlı Hayatı: 9
Kadınlar Saltanatı
[1027-1049]. 2. c. istanbul 1332 Kitabhane-i
Askerî. 128 S. 8° 1 plânş.
Konu: Mah-firuz Valide Sultan —Âkile Hanım —Orta Camiinde Sultan Mustafa’nın validesi —Genç Osman faciası —Kösem
Valide Sultan ve Murad-i Rabi’ —Sipahi isyanı.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarındadır. Eser, aynı yılda 3 kere basılmıştır. Basımlar arasında basım kaydı notundan başka fark yoktur.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 10
Sultan Cem
[864-900] İstanbul 1923 Kitabhane-i Hilmi. 232
S. 8°
Konu : Sultan Cem’in gençliği •—Anadoluda Sultan Cem —Kardeş kavgası —Rodos’ta Sultan Ceıjn •—Fransa’da Sultan Cem —Papa ve Sultan Cem—Sultan Cem’in vefatı.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altındadır. Basın kaydı dış kapakta 1924 tür.
Geşmiş Asırlarda Türk Hayatı: 11
Kadınlar Saltanatı
[1049-1058]. 3. c. İstanbul 1923 Kitabhane-i
Hilmi. 180 S. 8° 1 plânş.
Konu : Kösem Sultan —Sultamı İbrahim ve Cinci Hoca —Samur ve amber devri —Telli Haseki •—Şekerpare —Hubyar Kadın —Sultan İbrahim’in zulümleri —Ocağın isyanı Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarındadır.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 12
Kadınlar Saltanatı
[1058-1094]. 4. c. İstanbul 1923 Kitabhane-i
Hilmi. 304 S. 8° 1 plânş.
Konu : Kösem Sultan ve ağalar saltanatı —İstanbul ve Anadolu—Halkın isyanı —Kösem Sultan’in katli —Kızlar ağası ile Turhan Sultan’m idaresi —Çınar vakası —[Turhan Sultan’in vefatı.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarındadır.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 13
Sokullu
[911-987]. İstanbul 1934 Kitabhane-i Hilmi. 334 + [1]
S. 8° 1 plânş.
Konu: Sokullu’nun gençliği -Sokullu ve Şehzade Selim —Süleyman-ı Kanuni zamanında sadareti —Selim-i Sani ve Sokullu’nun müstakilen sadareti —Sokullu zarfianında İstanbul Hayatı —Usul-i idare —Sokullu’nun haricî ve dahilî siyaseti —Sultan Murad-ı Sâlis ve Sokullu —Sokullu’nun son seneleri.
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarındadır. Kitabın sonunda bir fihrist vardır.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 14
Alimler ve Sanatkârlar
[900-1200]. İstanbul 1924 Kitabhane-i Hilmi. 407 S; 8°
Konu: Mimar Sinan —Selânikî Mustafa Efendi —Mimar Davud Ağa —Seyyid Lokman —Hoca Sadeddin —Peçevi ibrahim Efendi— Karaçelebizade Abdülâziz Efendi —Şeyhülislâm Yahya Efendi— Koca Mimar Kasım Ağa —Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa —Naima —Nedim
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların sonundadır. Kitabın sonunda bir fihrist vardır.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 15
Bizans Karşısında Türkler
[699-857]. İstanbul 1927 Kitabheane-i Hilmi. 416 S. 8°
Konu: İnönünde Türkler —Türkler ve Bizans —Yeşil Bursa’dan Güzelce Hisar’a —Yıldırım’ın oğullan —Bizans’ın birinci ve ikinci muhasarası —Bizans’ın son seneleri —Bizans’ın üçüncü ve dördüncü
muhasarası —Bizans’ta Türkler:
Not: Bibliyografya, bazı sayfaların altlarında verilmiştir. Kitabın son iki sayfası, külliyatın, o tarihe kadar yayınlananlarının tafsilâtlı listesini ihtiva etmektedir.
Geçmiş Asırlarda Türk Hayatı: 16
Samur Devri
1049-1059. İstanbul 1927 Kitabhane-i Hilmi. 254 S. 8°
Konu: Dördüncü Murad’m vefatı —Sultan İbrahim’in mahbesten çıkarılması —Kösem Valide —Sarayda Cinci Hoca—Sultan İbrahim’in cinnetleri —Telli Haseki —Şekerpare —Samur ve Amber vergisi —Ağaların isyanı —Sultan İbrahim’in hal’i ve İdamı.
Not : Bu eser, bibliyografyadan mahrumdur. Son üç sayfa, külliyatın o tarihe kadar çıkmış olanlarının tafsilâtlı listesini ihtiva etmektedir.