Göktürk Devleti Hakanı
Bilge Kağan, 683 yılında doğdu. Babası Göktürk Devleti’ni yeniden kuran İlteriş Kutlug Kağan, annesi İlbilge Hatun’dur. 8 yaşında babasını yitiren Bilge, 24 yıl boyunca Göktürk Devleti kağanlığı yapan amcası Kapağan Kağan’ın elinde büyüdü.
Bilge Kağan, amcası öldüğünde yerine geçen oğlu İnal’ı devirerek 32 yaşında Göktürk Devleti’nin başına geçti. Devletin yönetimini ele alan Bilge’nin ilk işi iyi bir yönetim oluşturmak oldu. Bunun için, ordunun başına 31 yaşındaki kardeşi Kül Tegin’i, vezirliğe de Tonyukuk’u getirdi.
Bilge Kağan’ın en büyük hayali milletini yerleşik hayata geçirip onları şehirlerde oturtmak idi. Ama buna vezir Tonyukuk karşı çıkarak, “Türkler, Çinlilerin yüzde biri kadar bile değildiler. Su ve otlak peşindedirler. Avcılık yaparlar. Belli bir yerleri yoktur ve savaşçıdırlar. Kendilerini güçlü görünce, orduları yürütürler. Güçsüz bulunca kaçarlar ve gizlenirler. Çinlilerin sayı üstünlüklerini böylece etkisiz kılarlar. Türkleri surlarla çevrili bir kentte toplarsanız ve bir kez Çin’e yenilirseniz, onların tutsağı olursunuz ” dedi.
Bilge Kağan, bir dönem de Türkler arasında Budizm’i yaymak hevesine kapıldı. Tapınaklar yaparak Türkleri Budist yapmak arzusunu taşıdı. Vezir Tonyukuk, bu düşünceye de karşı çıkarak, Budizm’in insandaki hükmetme ve iktidar duygusunu zaafa uğrattığını, kuvvet ve savaşçılık yolunun bu olmadığını, eğer Türk milletinin yaşaması isteniyorsa bu din ve tapınakların ülkeye sokulmaması gerektiğini söyledi.
Bilge Kağan, çok itibar ettiği Veziri Tonyukuk’un tavsiyelerine uyarak, aklından geçen bu planları yapmadı.
Bilge Kağan döneminde Göktürk Devleti’nin sınırları Çin’in Şan-Tung ovasından, İç Asya’da Karaşar bölgesine, kuzeyde Bayırku sahasından Ani ırmağı havalisi ve Batı Demir Kapı’ya (Ceyhun Irmağı’nın yakınında Semerkant-Belh yolu üzerinde) kadar ulaştı.
Önce veziri Tonyukuk’u sonra kardeşi Kül Tegin’i kaybeden Bilge Kağan’ı, Çinlilerle işbirliği yapan bakanı Buyrak Cor zehirledi. Yatağında hasta yatarken, kendisini zehirleten bakan ve yardımcısını öldürten Bilge Kağan, 25 Kasım 734’de öldü.
Bilge Kağan’ın cenazesi 22 Haziran 735 tarihinde büyük bir törenle defnedildi.
GÖKTÜRKLER (Köktürkler)
Târihteki adı “Büyük Türk Kağanlığı” da olan, Orta Asya’da hüküm sürmüş büyük Türk hânedanı ve devleti. Bumin Kağan tarafından 552 yılında kurulup, Peymey Kağan zamânında 745’te Karluk ve Uygur Türklerince yıkılmıştır. Başşehirleri Ötüken’dir.
Göktürk Devletini, Avarlara isyân edip, İmparator Anagay’ı mağlub eden Bumin Kağan kurdu. Bumin KağanGöktürk Oymağının Hânı Uluğ Yabgu’nun oğludur. Kardeşi İstemi Kağan ile saltanatı ortaklaşa idâre ettiler. Ortak hükümdarlık usûlü, devlet idâresinde bir Türk geleneğidir. Doğu Göktürk Kağanlığını, Doğu Kağan ve Büyük Kağan da denilen Bumin, ona bağlı Batı GöktürkKağanlığını da kardeşi İstemi Kağan idâre ediyordu.
Bumin Kağan(552-553),Ötüken Dağı çevresindenÇin Seddi’ne; İstemi Kağan (553-576), Altay Dağlarının güneyinden başlayarak Cungarya ve İli Irmağı havzası ilerisine kadar olan topraklarda hâkimdiler. Böylece iki kardeşin saltanatı müddetince ülke sınırları doğuda ve batıda genişletildi.Avar ülkesi bütünüyle ele geçirildi. Hâkimiyetleri altında Oğuz, Üç Oğuz, Dokuz Oğuz, Tarduş, Türkeş,Töles,Tatar,Kırgız,Karluk Türkleri bulunuyordu. Bu iki kağan Türk soyundan gelen birçok boyları birleştirerek, târihte ilk defâ “Türk” adını taşıyan millî bir devlet kurdular.
Bumin Kağan’dan sonra, kardeşi İstemi ve oğlu Doğu Kağanı BağanKağanlar, büyük fetihler yaptılar. GöktürkDevletinin sınırlarını; yedi yüz yıl öncesi Büyük Hun İmparatorluğu Kağanı Mete (M.Ö. 209-174)nin zamânından sonra, en geniş sınırlarına ulaştırdılar. Aral,Balkaş, Baykal gölleri ve Hazar Denizinin kuzey ve batı kıyıları Türklerin elindeydi. Batıda Ural Dağları ve Irmağı geçilip, Volga’ya ulaşıldı. Doğu’da sınır Kore’nin kuzeyinden geçip, Büyük Okyanus’a dayanıyordu. Güneyde Doğu Türkistan’ın tamâmı ve güneybatısı dışında bütün Batı Türkistan, Kansu, Göktürklerin hâkimiyetinde olup, buralar Türkleştirilmişti. Güney Doğuda, Çin Seddi Göktürk-Çin sınırını teşkil ediyordu.
Göktürk Devletinin en kudretli Devrinde Çinliler, Sâsânîler, Bizanslılar komşularıydı. Bu devletler, TürkKağanlığı ile siyâsî münâsebetlerinde çok dikkatliydiler. Göktürklere gönderilen Çin elçisi Şang-Sun-Çing, imparatoruna verdiği raporda; Türklerin askerî güçle yenilmesinin imkânsız olduğunu belirtiyordu. Siyâsî entrikalara başvurulmazsa Çin’in güvenliğinin büyük tehlikeye girebileceği reçetesini de veriyordu. Bundan sonra,Çinliler an’anevî, hîle siyâsetlerini tatbik edip, ülke içine fitne soktular.Tigin denilen Göktürk Prenslerini taht kavgasına teşvik edip, Türk örf ve âdetlerini dejenere ile devletin gücünü zayıflattılar. Sinsice plânlarının tatbiki sonucu, 647 yılında Doğu Göktürk Kağanlığını yıkıp, topraklarını ele geçirdiler.Yüz binlerce Türkü esir edip, kanlarına girdiler.
Doğu Kağanlığının yıkılmasıyla; 552 târihinden 647’ye kadar devâm eden birinci dönem bitip, 682’de Kutluğ Devletinin kurulmasına kadar devâm eden ikinci dönem başlamıştır.Göktürklerin üçüncü ve son devri İlterişKutluğ Kağan ile başlayıp, 745 yılında iktidârın Uygur Türklerine geçmesine kadar devâm etmiştir.
Çinliler, Türk beylerini öldürmektense, kontrol altında bulundurmak için, önceleri Çin sarayında rehin tutmak siyâsetini uyguladılar. Bu beylere sözde birer yüksek Çin memuriyet ünvânı verip, tâyinler yaptılar.Çeşitli entrikalar sonucu esir edilip, Çin’e götürülen Türklerde esâret millî şuurun doğmasına sebeb oldu. Ok atmakta ve at yarışlarında usta atıcı ve binici olan Türkler, tertib edilen yarışlarda rekorlar kırıyorlardı. Türk beylerinin bu başarıları, Orta Asya’ya yayılıyordu. Çin sarayında en cins atları alıp, kaçıran ve hattâ Çin İmparatorluk sarayını bile birkaç gün içinde ele geçiren Türk beylerinin ünleri Türkler arasında yayılıyordu. İçlerinde Çinli kızlarla evlenip, Çinlileşenler olduğu gibi İmparatora bile kafa tutup ihtilâl çıkaran Türk beyleri de vardı. Kürşad, bu beylerin en meşhurlarından biriydi.
Göktürk Devletinin Kutluğ dönemini başlatan İlteriş Kutluğ Kağan, önceleri hudutta bir Çin memuruydu.On yedi kişiyle Çin’e isyân etti. Türk beyleri de kendisine katıldı. Orta Asya’daki dağınık Türkler, etrâfında toplandı.
Millî şuur heyecânını uyandırmak için İlteriş Kutluğ ilk akını Çin’e yapmıştır. 687’de Türkler Çin’in Şansi eyâletine girmişlerse de geri çekilmek zorunda kalmışlardır. 694 târihinde Çinlileri Nig-Hia yakınlarında yenerek, gereken dersi vermişlerdir. İlteriş Kağan’dan sonra 693’te kardeşi Kapağan, Kutluğ Kağanı olmuştur. 706’da Kapağan KağanÇinlileri büyük bir bozguna uğrattı.
Kapağan Kağan 716 yılında Bayırkuların iç isyânını bastırmaya çalışırken Tola kıyılarında tuzağa düşürülüp, öldürüldü. Oğulları Bögü, İni ve Yuluğ Tiginler kağanlık iddiâlarında bulundular. Bögü ve İni Tiginler ard arda kağan oldularsa da, ikisi de öldürüldü.Yuluğ Tigin büyük edip olarak da tanınan, amcaları Bilge Kağan ve Kül Tigin ile işbirliği yaptı. Taht kavgasına ve ülkedeki anarşiye İlteriş Kağan’ın büyük oğlu Bilge Kağan ve kardeşi Başkomutan Kül Tigin son verdi. İki kardeş ortaklaşa hareket edip Göktürk Devletine son yükselme devrini yaşattılar. Bilge Tonyukuk, İlteriş Kağan zamânından beri devlet hizmetinde başkumandanlık ve vezirlik yapan, Türk târih ve kültürüne büyük emeği geçen unutulmaz bir devlet adamıdır. Bilmeyerek de olsa, Bilge Kağan’ın bâzı isteklerine karşı çıkarak Türklüğü İslâmiyete hazırlamış olan bir vezirin 725 yılında kaybı ile devlet, tecrübeli bir büyüğünü yitirmiştir.
Göktürklerin son zamanlarında taht kavgaları ve anarşi bitmek bilmiyordu. Devletten ayrılmak isteyen kavimlere ve Çin entrikalarına karşı yapılan mücâdeleler sonunda; 731’de Kül Tigin, 734 yılında da Bilge Kağan öldürüldü.Uygur,Karluk,Basmıl Türkleri de Göktürklere karşı ayaklandılar. Bu mücâdeleler, Peymey Kağan zamânında 745 târihinde Uygur Türklerinin Göktürk iktidârına son vermelerine kadar devâm etti.
Göktürklerde idâre ve ordu:Devleti “Kağan” ünvanlı hükümdâr idâre ederdi.Kağan’da “Bilge”lik, “Alp”lık ve “Erdem”lilik özellikleri aranırdı. “İl” denilen ülkeyi bilgili, kahraman, özü sözü doğru, fazîletli devlet başkanı idâre ederdi. Kağanın vazîfeleri arasında savaş gücüyle devleti kurma ve düzene koyma, yeni alınan yerlere iskan, “töre” yâni kânunları düzenlemek, ahâliyi doyurup giydirmek vardır. Ülke geniş bölge teşkilâtı gereğince Doğu ve Batı olmak üzere ikili devlet sistemine göre idâre edilirdi.
Kağanın eşine “Katun” denirdi.Kağandan sonra gelen yüksek rütbe “Yabgu”luktur. Göktürkler, devlet idâresinin en soylu, tecrübeli Türk boylarının elinde kalmasına dikkat etmişlerdir.Önceleri sayısı bir olan Yabgu’ya, devlet genişledikçe ihtiyaç çoğalmış, Batı Türkistan gibi bölgelere de yenileri tâyin edilmiştir. Şehzâdelere “Tigin” veya “Tegin”, “Şad”; eşlerine de “Konçuy” adı verilirdi.Tiginler, umûmî vâlilik, başkumandanlık gibi mühim memuriyetleri yaparlardı. Boy hükümdârına “Kan (Han)” denmektedir. “Tarkan”, “Çur”, “Apa”, “Tudun”, büyük memuriyetlerdendir.
Göktürk ordusu, yükselme döneminde Asya’nın en güçlü askerî kuvvetiydi. Ordunun üçte ikisi süvâri, biri de piyâdeydi. Akınlarda ve savaşlarda sür’atli hareket etmek esastı.Gece ve gündüz sıkı yürüyüşle yol alan ve atlarına nöbetle binen Türk süvârisi, hiç ümit edilmedik anda, hiçbir haber alma şansı bırakmadan düşman ordusuna saldırırdı. Savaşta düşman asker miktârı yüzbinleri bulursa, Türk ordusu kırdırılmazdı. Bozkır taktiği ile ilk önce geri çekilinirdi. Merkez üssünden ayrılan düşman, vur kaç ve gerilla savaşı ile yıpratılıp, ânî baskınla yok edilirdi. Göktürklerin bayrak ve tuğlarının tepesinde altından yapılmış kurt başlı heykel bulunurdu. Tuğ ile davul da bağımsızlık sembolleriydi.Göktürklerin başşehri Ötüken’dir. Burası Orhun Irmağı ile Selenge Irmağının Tarim kolu arasında, ormanlar içinde bitki örtüsü ve suyu bol bir şehirdi.Ötüken’den başka Barshan,Çargelen-Çumgal,Çaldıvar,Atbaş,Şirdakbeg, Nanageldi, Fergana, Yassıkugart,Çikircik başlıca Göktürk şehirleridir.
Göktürklerde karar, seçim, insan ve hayvan sayımı için ziyâfetli devlet meclisi mâhiyetinde “Kengeş (Müşâvere) Meclisi” toplanırdı.
Sanat ve edebiyât: Orta Asya’da yapılan araştırma ve kazılarda Göktürkçe yazılı eserler bulunmuştur. Para, taş ve ağaç üzerine yazılan metinlerden, para ve taşlar üzerine yazılanlar günümüze kadar gelmiştir.İlk Türk âbidelerinde yazılara altıncı yüzyılda rastlanmıştır. Bunlar kısa metinlerdir. Elde kalan “bengü” anıtları, Orhun Âbideleri veya Türük Bengü Taşları da denen üç büyük kitâbedir. Taşların üzeri oyulmak sûretiyle yazılmıştır. Bu kitâbeler; Göktürk Kağanı Bilge Kağan,Kül Tigin ve vezir. Bilge Tonyukuk adlarına yazılıp, dikilmiştir. Kitâbeler kireç taşına yontularak yazıldığından zaman ve açık havanın tahribâtına mâruz kalıp, bozulmuştur. Bu yüzden bâzı satırları ve birçok kelimeleri okunamaz durumdadır.Kül Tigin kitâbesi, içlerinde en az tahribâta uğrayanıdır.
Orhun Âbidelerinin yazıldığı Göktürk alfabesi 38 harflidir.Türklerin millî alfabesi olan bu yazı sisteminde 4 sesli, 9 birleşik, 25 de sessiz harf bulunmaktadır.Kelimeler birbirinden iki noktayla ayrılır. Türklerin İslâm dînini kabülünden önce yazılan Orhun Âbideleri, muhtevâ olarak Türk târihi ve kültürü bakımından önemlidir. Âbidelerde; Türklerin yabancıların siyâsetine âlet olduğu zamanlarda bozulduğu, devlet kademelerinde bilgili ve ehil olmayan kadronun iş başına getirildiği zaman idâre mekanizmasının iyi çalışmayıp, ahâlide hoşnutsuzluk görüldüğü, yabancı kültürünün Türk birliğini zedeleyip, şahsiyetini kaybettirdiği, hitâbet sanatına uygun bir anlatımla verilmiştir.Türk milletinin en zor şartlarda bile içinden kuvvetli şahsiyetler çıkıp, ülkeyi kurtarıp, devleti yeniden kurup, güçlendirdiği anlatılan âbidelerde, devlet tecrübesi yanında Türklüğün, istiklal fikrine yer verilmiştir.Ayrıca bu, Hâkanların millete hesap vermesidir.
Bilge Kağan Âbidesinde bugünkü dille şöyle denmektedir:
“TürkOğuz Beyleri, işitin! Üstte gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe, ilini töreni kim bozabilir.
Ey Türk Milleti! Kendine dön.Seni yükseltmiş Bilge Kağanı’na, hür ve müstakil ülkene karşı hatâ ettin, kötü duruma düşürdün.
Milletin adı, sanı yok olmasın diye, Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım.Kardeşim Kül Tigin ve iki Şad ile ölesiyle bitesiye çalıştım…”
İktisâdî ve sosyal hayat: Göktürkler tarım ve hayvancılığa önem vermişlerdir. Memleketlerinde bugün bile kullanılan sulama kanalları yapmışlardır.On kilometre uzunluğundaki Tötö Kanalı son derece kayalık bir arâzide açılıp, iki vâdi birleştirilmiştir.Yüksek matematik bilgisine dayanan bir su dağıtma şebekesi bu kanala bağlanmıştı. 1935 yılında bölgeyi sulamak isteyen Ruslar, yüzyıllar öncesi yapılan kanalı yenileyip, eskisinden daha iyi bir şebekenin kurulamıyacağına karar vermişlerdir. Göktürkler çeşitli bitki ve tarım ürünleri yanında Orta Asya bozkırlarında dünyânın en cins atlarını yetiştirmişlerdir. Sürülerle küçük ve büyük baş hayvan beslerlerdi.
Tarım ve hayvan ürünlerinden, tarhana, kavurga, kavut, kurut, kurukaymak, kakaç, pastırma-sucuk gibi gıdâ maddeleri; börk, deri, kalpak, tulum, tüngü, keçe, halı, kilim gibi giyim-kuşam deri eşyâ ev yaygıları yapıp kullanılırlardı. Cepken, yelek, şalvar, tokalı kemer giyip kuşanırlardı.
Din: Bilge Kağan’ın davranışlarına bakıldığı zaman Göktürklerin, bir din arayışı içinde oldukları görülür. Bundan önceki dinleri semâvi dinlere dayanmakla birlikte bozukluk içindeydi.Yâfes bin Nûh neslinden olan bu milletin İslâm öncesi devri yaşayış îtibâriyle saf ve temizdir. İbn-i Fadlan gibi Arap seyyahlarının bildirdiğine göre Türklük içinde zinânın cezâsı ölümdü.
Bilge Kağan, hayâtı at sırtında geçen bu yarı göçebe milleti yerleştirmek ve din olarak da Budizmi seçmek istemişti.Ancak devletin büyük müşâviri ve tecrübeli veziri Tonyukuk buna karşı gelmiş bilmeyerek de olsa,Türklüğün İslâmiyete girmesinde büyük rol oynamıştır.Zâten bu zamanda yeni yeni devletin batı sınırlarına uzanan Mecûsî İran ile savaşıyordu. Eğer İslâmiyet, Bilge Kağan’dan daha önce ülkelerine ulaşsaydı, şüphesiz Türk târihinde alp-erenlere çok önceleri rastlanırdı.
Zâten 8. yüzyılda Müslümanlarla karşılaşan Türkler, 751 yılında Çinlilere karşı Müslüman Araplarla ittifak ettiler. Bu târihî olaydan sonra İslâma yönelmeye başladılar. 751 Talas MeydanMuhârebesi sonunda; İslâmiyeti yakından gören, inceleyen Türkler, Müslüman olmakla şereflendiler ve yıllarca İslâm dîninin bayraktarlığını yaptılar.
İslâmiyette eti ve derisi haram olan domuzu, komşuları Moğollar besleyip etini yemelerine rağmen, Türkler kat’iyetle sevmezlerdi. İslâmiyette büyük günahlardan olan zinâ, hırsızlık, hîle, yalan söylemek gibi gayri ahlâkî fiiller İbn-i Fadlan’ın seyahatnâmesinde bildirdiğine göre eski Türklerde de yasak olup, temiz ve asil bir millet idiler.Türkler, büyük suç kabul ettiklerinden fâilleri en ağır cezâlara çarptırılırdı. Meselâ zinânın cezâsı ölümdü. Bütün insanları dünyâ ve âhiret saâdetine kavuşturan İslâm dînini Türkler hiçbir zorlama olmaksızın, kendi rızâlarıyla kabûl edip, Türklüklerini muhâfaza etmelerini sağladılar. Türk soyundan olan Bulgarlar, Müslüman olmadıkları için bugün Türklüklerini unutmuşlar ve târih boyunca Müslüman Türklere düşmanlık yapmışlardır.
HABER
Moğolistan’daki Göktürk Yazıtları ziyaretçilerini bekliyor
GÖKHAN KOZOĞLU – ULANBATOR
30 Temmuz 2015
Türklerin ilk alfabesi ve en eski bilinen yazıtları olan Moğolistan’daki Göktürk Yazıtları(Orhun abideleri) ziyaretçilerini bekliyor.
Yazıtlar; 19. yüzyılda şimdiki Övörkhangay ilinin sınırları içinde Moğolların eski başkenti olan Karakurum (Harhorin) Orhun vadisinde yer alıyor.
Başkentte 400 kilometre uzaklıkta olan yazıtlara yorucu bir araba yolculuğundan sonra varılıyor. Türkiye tarafından çevrilmiş bir alanda müzenin içerisinde bulunan yapıtlar, turistlerin ilgi odağı oluyor. O döneme ait kalıntıların bulunduğu müze ilgi bekliyor.
Orhun Yazıtları olarak da bilinen yapıtların yazılış tarihleri 8. yüzyılın başlarına dayanıyor. Göktürk kağanlığına ait yazıtlar, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına yazılmış. O dönemde yaşanmış olan olayları anlatan yazıtlar tarihe ışık tutuyor.